การไหว้ครู เป็นประเพณีอย่างหนึ่งของไทย ที่นิยมกันมาแต่โบราณ ชาวไทยเราถือกันว่า เมื่อเราจะเริ่มศึกษาเล่าเรียนวิชาการใดๆ ก็ตาม จะเรียนกระบี่กระบอง ชกมวย ดนตรี หรือฟ้อนรำทำเพลงต่างๆ ตลอดจนการเรียนหนังสือ จะต้องมีการขึ้นครู หรือมีการไหว้ครูก่อน เพราะคิดว่าศิษย์ที่ให้ความเคารพต่อครูนั้น ย่อมจะเป็นผลให้การศึกษาเล่าเรียนนั้นสำเร็จลุล่วงไปด้วยดี
กระทรวงศึกษาธิการ จึงกำหนดให้มีการไหว้ครูในทุกโรงเรียน ในวันพฤหัสบดีที่ 2 ของเดือนมิถุนายน การไหว้ครูตามกำหนดนี้คงใช้ในโรงเรียนมัธยมศึกษา ส่วนโรงเรียนประถมศึกษานั้น สำนักงานคณะกรรมการประถมศึกษาแห่งชาติ ได้กำหนดวันไหว้ครูของนักเรียนในชั้นประถมศึกษา ในวันพฤหัสบดีที่ 2 ของเดือนพฤษภาคม เพราะเป็นวันเปิดเรียนภาคแรกของปีการศึกษา
กระทรวงศึกษาธิการ จึงกำหนดให้มีการไหว้ครูในทุกโรงเรียน ในวันพฤหัสบดีที่ 2 ของเดือนมิถุนายน การไหว้ครูตามกำหนดนี้คงใช้ในโรงเรียนมัธยมศึกษา ส่วนโรงเรียนประถมศึกษานั้น สำนักงานคณะกรรมการประถมศึกษาแห่งชาติ ได้กำหนดวันไหว้ครูของนักเรียนในชั้นประถมศึกษา ในวันพฤหัสบดีที่ 2 ของเดือนพฤษภาคม เพราะเป็นวันเปิดเรียนภาคแรกของปีการศึกษา
ระเบียบพิธีของนักเรียน
ก. การจัดสถานที่
ตั้งโต๊ะหมู่บูชาไว้ในที่อันสมควร อยู่บนเวทีทางด้านหน้าของที่ประชุม
2. โถแป้งกระแจะสำหรับเติม
3. พุ่มดอกไม้
4. เชิงเทียน
5. กระถงธูป
6. ที่นั่งประธาน
7. แก้วน้ำ
ถ้าจะเพิ่มธงชาติ และพระบรมฉายาลักษณ์อีกก็ได้
ข. สิ่งที่จะต้องเตรียมล่วงหน้าสำหรับนักเรียน
1. พานดอกไม้ ชั้นละ 1 พาน หรือกลุ่มละ 1 พาน มีดอกไม้ประกอบด้วย หญ้าแพรก ดอกมะเขือ จัดให้สวยงาม (ความหมายของเครื่องบูชาครู ที่ใช้หญ้าแพรก ดอกมะเขือ และดอกเข็ม มีความหมายว่า
หญ้าแพรก หมายถึง ขอให้เรียนได้โดยรวดเร็วเหมือนหญ้าแพรก ซึ่งเจริญงอกงามเร็ว และทนต่อการเหยียบย่ำ คือคำดุด่าของครูอาจารย์
ดอกเข็ม คือ ขอให้สติปัญญาเฉียบแหลมเหมือนเข็ม
ดอกมะเขือ นั้นเปรียบเทียบว่า ดอกมะเขือจะคว่ำดอกลงเมื่อจะออกลูก เปรียบเหมือนว่านักเรียนที่ดีเรียนได้ผลนั้นต้องค้อมตัวลงเคารพครูอาจารย์ดุจการคว่ำลงของดอกมะเขือฉะนั้น)
2. ธูป เทียน กลุ่มหรือชั้นละ 1 ชุด หรือมากกว่านั้นก็ได้
3. กำหนดตัวนักเรียน ผู้ถือพานดอกไม้ และธูปเทียนชั้นละ 1 คน หรือกลุ่มละ 1 คน (จะใช้ 2 คนก็ได้ คนหนึ่งถือพานดอกไม้ อีกคนหนึ่งถือพานธูปเทียน)
4. ให้นักเรียน ท่องจำคำไหว้ครู และบทสวดมนต์ให้ได้ก่อนการทำพิธี
5. เลือกนักเรียน 1 คน เป็นผู้กล่าวคำไหว้ครู
ค. การจัดนักเรียน
1. จัดนักเรียนให้นั่งเป็นแถว แบ่งเป็น 2 ซีก ซ้ายและขวาของที่ประชุม เพื่อให้มีทางเดินตรงกลาง
2.ให้นักเรียนที่ถือพานดอกไม้ (แทนชั้นหรือกลุ่มต่างๆ) นั่งขวาสุดหรือซ้ายสุดของแถว ทั้ง 2 ซีกข้างหน้า หรือจะจัดนั่งอยู่ด้านหน้าก็ได้ แล้วแต่สถานที่ตามความเหมาะสม
3.ข้างหลังนักเรียนที่ถือพานดอกไม้ จัดระยะพอประมาณให้นักเรียนที่ถือธูปเทียน (แทนชั้น) นั่งสลับกันไปตามลักษณะนี้ จนครบจำนวนชั้น หรือจำนวนกลุ่มนักเรียนที่ถือพานดอกไม้ และถือธูปเทียน ส่วนนักเรียนคนอื่นๆ ก็ให้มีเครื่องสักการะ ธูป เทียน หญ้าแพรก ดอกเข็ม ดอกมะเขือ อยู่ในมือ จัดกรวยหรือที่ใส่เครื่องสักการะยิ่งดี
ง. พิธี
1. เมื่อผู้ที่เป็นประธานมายังที่ประชุมบนเวที ให้นักเรียนและผู้ที่อยู่ในที่ประชุมยืนขึ้นทำความเคารพประธาน
2.เมื่อประธานนั่งลง ให้ทุกคนที่อยู่ในที่ประชุมนั่งลง แล้วพิธีกรเรียนเชิญประธานจุดเทียนธูปบูชาพระรัตนตรัย เมื่อประธานลุกยืนขึ้น ทุกคนยืนขึ้นในท่าสำรวม ถ้าประธานจุดเทียนเล่มแรก (เล่มทางด้านซ้ายมือของเรา) ให้ทุกคนประนมมือ เมื่อประธานกราบพระ ทุกคนยกมือขึ้นจบกลางหน้าผาก เสร็จเอามือลง
3.เมื่อประธานนั่งเรียบร้อยแล้ว เริ่มพิธี โดยพิธีกรนำสวดมนต์ไหว้พระโดยให้ทุกคนที่เข้าร่วมพิธียืนประนมมือ เมื่อไหว้พระเสร็จผู้เข้าร่วมพิธีนั่งลง ส่วนนักเรียนคงยืนอยู่เพื่อทำพิธีไหว้ครูต่อไป
4.นักเรียนผู้ที่ได้รับเลือกให้เป็นผู้นำกล่าวนำคำไหว้ครูออกมายืนข้างหน้า แล้วสั่งให้นักเรียนทุกคนประนมมือและถือธูปเทียน เสร็จนำกล่าว ว่า ปาเจรา..........................นุสาสกา
5.เมื่อนักเรียนผู้กล่าวนำ ว่าจบวรรคแรกของบทแล้ว ก็ขึ้นต้นใหม่ว่า “ข้าขอประณตน้อมสักการ” นักเรียนทั้งหมดรับว่า “บูรพคณาจารย์”................ตามพร้อมกัน จนจบคำไหว้ครู ว่า “ไทย..เทอญ” เมื่อจบแล้ว นักเรียนผู้กล่าวนำว่าคาถาสรุปท้ายว่า “ปญญาวุฑฒิกเร เต เต ทินโนวาเท นมามิหัง” เมื่อกล่าวเสร็จ ยกมือจบหน้าผากด้วยท่าทางนอบน้อมทุกคน ผู้นำสวดกลับที่เดิม นักเรียนทุกคนทำความเคารพแล้วนั่งลง ตอนนี้เริ่มเปิดเพลงสาธุการ ถ้าไม่มีดนตรี ให้เปิดเทปเพลงสาธุการแทนก็ได้
6.ให้นักเรียนที่ถือธูปเทียน เริ่มจุดธูปเทียน เมื่อเห็นว่าเสร็จเรียบร้อยแล้ว พิธีกรให้อาณัติสัญญาณนักเรียนที่ถือพานดอกไม้ ยืนขึ้นพร้อมกัน นำพานดอกไม้ขึ้นไปบนเวที นำพานดอกไม้ไปวางบนโต๊ะเล็กหน้าที่บูชา แล้วกราบลงพร้อมกัน 3 ครั้ง แล้วถอยออกมาทำความเคารพประธานด้วยการกราบลงในท่า กราบหมอบ 1 ครั้ง เสร็จกลับที่เดิม แล้วเปลี่ยนชุดใหม่ขึ้นไป การจัดขึ้นไปวางธูปเทียนและเครื่องสักการะนี้ ควรจัดให้เหมาะกับเวที อย่าให้เกิน 6 คน ในขณะที่นักเรียนวางเครื่องสักการะ ให้บรรเลงเพลงสาธุการต่อไปจนเสร็จพิธี
7.เมื่อนักเรียนวางเครื่องสักการะเสร็จครบทุกคนแล้ว ผู้นำนักเรียนพร้อมกับนักเรียนทุกคนลุกขึ้นยืน แล้วนำกล่าวคำปฏิญาณของนักเรียนว่า...
ข้าพเจ้าขอปฏิญาณว่า ข้อ 1 ข้าพเจ้าจะจงรักภักดี ต่อชาติ ศาสนา พระมหากษัตริย์
ข้อ 2 ข้าพเจ้าจะประพฤติปฏิบัติตนเป็นลูกที่ดีของพ่อแม่
ข้อ 3 ข้าพเจ้าจะตั้งใจศึกษาเล่าเรียน จะเป็นศิษย์ที่ดีของครูและพลเมืองดีของชาติ
เมื่อนักเรียนกล่าวคำปฏิญาณจบ แล้วนั่งลง พิธีกร เชิญประธานเจิมหนังสือ เมื่อประธานลุกขึ้นไปเจิมหนังสือ นักเรียนทุกคนยืนขึ้นพร้อมกัน ประธานเจิมหนังสือหรือจะเจิมหน้านักเรียนผู้ถือพานดอกไม้อีกก็ได้ เสร็จแล้วประธานกลับไปนั่ง นักเรียนนั่งลง
เมื่อเพลงสาธุการจบ เชิญประธานกล่าวให้โอวาทแล้วเสร็จพิธี
บทสวดมนต์ไหว้พระก่อนไหว้ครู
(พิธีกร หรือ ครู อาจารย์กล่าวนำ นักเรียนว่าตาม)
อรหัง สัมมาสัมพุทโธ ภควา พุทัง ภควันตัง อภิวาเทมิ (กราบ)
สวากขาโต ภควตา ธัมโม ธัมมัง นมัสสามิ (กราบ)
สุปฏิปันโน ภควโต สาวกสังโฆ สังฆัง นมามิ (กราบ)
คำไหว้ครู
(นำ) ปาเจราจริยา โหนติ (รับพร้อมกัน) คุณุตตรานุสาสกา
(สวดทำนองสรภัญญะ)
(นำ) - ข้าขอประณตน้อมสักการ (รับ) บูรพคณาจารย์ ผู้กอปประโยชน์ศึกษา
ท่านผู้ประสาทวิชา อบรมจริยา แก่ข้าในกาลปัจจุบัน
ข้าขอเคารพอภิวันท์ (อ่าน อบ-พิ-วัน) ระลึกคุณอนันต์ ด้วยใจนิยมบูชา
ขอเดชกตเวทิตา อีกวิริยะพา ปัญญาให้เกิดแตกฉาน
ศึกษาสำเร็จทุกประการ อายุยืนนาน อยู่ในศีลธรรมอันดี
ให้ได้เป็นเกียรติเป็นศรี ประโยชน์ทวี แก่ชาติ และประเทศไทย เทอญฯ
(นำสรุป) ปัญญาวุฑฒิกเร เต เต ทินโนวาเท นมามิหัง.................
คำแปล ปาเจราจริยา โหนติ คุณุตตรานุสาสกา แปลว่า ครูอาจารย์ผู้ใหญ่และผู้น้อยทั้งหลาย ล้วนเป็นผู้มีพระคุณอันประเสริฐยิ่ง
ปัญญาวุฑฒิกเร เต เต ทินโนวาเท นมามิหัง แปลว่า ได้อบรมสั่งสอนศิษย์ให้มีวิชาความรู้ ได้ให้โอวาทตักเตือนด้วยเมตตาธรรม ข้าพเจ้าขอกราบไหว้คุณครูอาจารย์เหล่านั้นด้วยความเคารพ...................
